Συμμετοχική και εναλλακτική δημοσιογραφία στην εποχή της κρίσης. Με αφορμή το κλείσιμο της ΕΡΤ.

Νίκος Σμυρναίος (@smykos)
24 Ιουνίου 2013

Η αυταρχική απόφαση της κυβέρνησης να κλείσει την ΕΡΤ δείχνει ανάγλυφα το πως τα μέλη κι οι υποστηρικτές της φαντάζονται τη δημόσια σφαίρα της χώρας : ακρωτηριασμένη, πλήρως εμπορευματοποιημένη κι ελεγχόμενη.

Μια τέτοια θεώρηση πηγάζει από τη βαθιά αντιδραστική αντίληψη του δημόσιου χώρου που χαρακτηρίζει την σημερινή εξουσία, η οποία αντιλαμβάνεται τα ΜΜΕ ως διόδους διάχυσης της κυβερνητικής προπαγάνδας και της κυρίαρχης ιδεολογίας.

Το κλείσιμο της ΕΡΤ έναυσμα για συσπείρωση

Όπως έχει ειπωθεί κατά κόρον, όταν η κυβέρνηση ανακοίνωνε το κλείσιμο της ΕΡΤ μάλλον δεν είχε υπολογίσει σωστά τις αντιδράσεις. Οι ιθύνοντες νόες της επιχείρησης φαντάστηκαν ότι κόβοντας του πομπούς των ερτζιανών σημάτων θα σιγούσε η φωνή των εργαζομένων στη δημόσια ραδιοτηλεόραση.

Όμως συνέβη το αντίθετο. Το μαύρο της ΕΡΤ ήταν το σύνθημα για μια άνευ προηγουμένου κινητοποίηση αλληλεγγύης και υποστήριξης. Προεξέχοντα στην προσπάθεια αυτή βρέθηκαν μια σειρά από εναλλακτικά μέσα πληροφόρησης που γεννήθηκαν τον καιρό της κρίσης κυρίως στο διαδίκτυο.

Alterthess, Radiobubble, Δρομογράφος, The Press Project, GatheRate, Omnia TV, Πολίτες TV, Mind the Cam και άλλοι από την πρώτη στιγμή εκπέμπουν μέσω διαδικτύου τις εκπομπές της ΕΡΤ. Ταυτόχρονα, ο καθένας με τον τρόπο του παράγει καθημερινά πρωτότυπη ενημέρωση.

Σε συνδυασμό με προσπάθειες αυτοδιαχειριζόμενων παραδοσιακών ΜΜΕ όπως η Εφημερίδα των Συντακτών και ο Φλας 96 άλλα και με πρωτότυπες εκδοτικές προσπάθειες όπως το Unfollow και το HotDoc, η ανεξάρτητη συμμετοχική δημοσιογραφία με επαγγελματικά στάνταρντς αποτελεί πλέον μια εναλλακτική λύση για όλο περισσότερους πολίτες.

Η υπόθεση της ΕΡΤ αποτέλεσε την αφορμή για να έρθουν ακόμη πιο κοντά οι φορείς αυτής της εναλλακτικής ενημέρωσης, ανεξάρτητα από προσωπικές στρατηγικές και ανταγωνιστικές λογικές που μπορεί να υπάρχουν στο χώρο. Αυτό τουλάχιστον δείχνει και η σχετική συζήτηση που διοργανώθηκε στο Ραδιομέγαρο πρόσφατα.

Τα χρόνια του Μνημονίου ως σημείο εκκίνησης

Η σύμπραξη των φορέων αυτών είναι λογική και απαραίτητη. Λογική γιατί οι περισσότεροι από αυτούς έχουν κοινό σημείο εκκίνησης και παράλληλες τροχιές. Απαραίτητη γιατί μόνο η συνεργασία, παρόλες τις επί μέρους διαφορές, μπορεί να προσδώσει σε κάθε μία από τις εν λόγω πρωτοβουλίες το ειδικό βάρος που απαιτεί η ανατροπή του επικοινωνιακού κατεστημένου.

Το σημείο εκκίνησης της ενημέρωσης από τα κάτω με τη μορφή που έχει σήμερα τοποθετείται αναμφισβήτητα στα χρόνια του Μνημονίου. Από το 2009 και μετά τουλάχιστον τέσσερα κοινωνικά φαινόμενα αναδείχθηκαν ταυτόχρονα, τροφοδοτώντας το ένα το άλλο:

Η μαζικοποίηση της χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης στην Ελλάδα προσέφερε στους φορείς της εναλλακτικής δημοσιογραφίας ένα κανάλι μαζικής διανομής. Λόγω της αμφίδρομης φύσης τους το Twitter και το Facebook χρησιμοποιήθηκαν ταυτόχρονα ως πομποί, πηγές πρωτογενούς πληροφόρησης με μικρό κόστος και εργαλεία αυτο-οργάνωσης κοινοτήτων.

Παράλληλα, η βαθιά οικονομική κρίση των παραδοσιακών ΜΜΕ είχε σαν αποτέλεσμα να βρεθεί στην ανεργία ένα μεγάλο κομμάτι των δημοσιογράφων και του ειδικευμένου προσωπικού που τα στελέχωναν. Πολλοί από αυτούς βρήκαν στα εναλλακτικά μέσα ένα τρόπο για να συνεχίσουν να ασκούν το επάγγελμα τους όντας ταυτόχρονα απελευθερωμένοι από λογικές αυτολογοκρισίας. Ταυτόχρονα, η οικονομική κατάρρευση των παραδοσιακών ΜΜΕ τα έκανε να χάσουν και το τελευταίο φύλλο συκής που κάλυπτε την απόλυτη εξάρτηση τους από το οικονομικό και πολιτικό κατεστημένο.

Τέλος ο μνημονιακός καταιγισμός που επέστη η ελληνική κοινωνία απελευθέρωσε ανάγκες ελεύθερης έκφρασης, διαμαρτυρίας και διαλόγου που προϋπήρχαν της κρίσης αλλά που μέσω και λόγω αυτής μαζικοποιήθηκαν. Έτσι η λανθάνουσα απόρριψη των κυρίαρχων ΜΜΕ από μεγάλο κομμάτι της ελληνικής κοινωνίας που καταγράφεται εδώ και χρόνια μετουσιώθηκε σε δίψα για μια άλλη δημοσιογραφία.

Τι κοινό έχουν οι φορείς της εναλλακτικής δημοσιογραφίας;

Παρόλες τις διαφορές τους, οι φορείς της εναλλακτικής δημοσιογραφίας έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά που τους διαφοροποιούν από τα παραδοσιακά ΜΜΕ.

Το πρώτο είναι η σχέση τους με το κοινό. Τα νέα αυτά μέσα δεν αντιλαμβάνονται το κοινό τους ως πελάτη ή/και οπαδό. Η αμφίδρομη σχέση που επιτρέπει το διαδίκτυο μετατρέπει τους πολίτες σε εν δυνάμει πηγές πληροφόρησης και κριτικής.

Από τη μία λοιπόν το κοινό αποκτά ενεργητικό ρόλο στη διαδικασία παραγωγής και διανομής της πληροφορίας. Από την άλλη αναπτύσσεται υψηλός βαθμός λογοδοσίας μεταξύ των ίδιων των δημοσιογράφων του χώρου, είτε αυτοί είναι επαγγελματίες είτε όχι. Με άλλα λόγια ο κοινωνικός έλεγχος σε ότι αφορά τη λειτουργία αυτών των μέσων είναι ισχυρός.

Το δεύτερο χαρακτηριστικό των φορέων της εναλλακτικής δημοσιογραφίας είναι το ότι παράγουν καινοτομία. Η καινοτομία αυτή έχει να κάνει με το περιεχόμενο αλλά και την μορφή της ενημέρωσης που παρέχουν.

Απαλλαγμένα από οικονομικές και πολιτικές εξαρτήσεις, τα εναλλακτικά μέσα μπορούν να καλύψουν ειδήσεις που απουσιάζουν από την κυρίαρχη ατζέντα και να καινοτομήσουν αισθητικά αλλά και στο επίπεδο της μορφής που δίνουν στην πληροφόρηση (συνεργατικά ντοκιμαντέρ, hashtags, συλλογική επιλογή ειδήσεων, data journalism κλπ.), μακριά από την τυποποίηση των κυρίαρχων ΜΜΕ.

Το τρίτο κοινό χαρακτηριστικό των φορέων εναλλακτικής δημοσιογραφίας είναι αδυναμία τους να συντηρηθούν οικονομικά μέσω των παραδοσιακών πηγών χρηματοδότησης των ΜΜΕ.

Σήμερα οι περισσότεροι από αυτούς ζουν χάρη σε ένα μείγμα από εθελοντική δουλειά (κυρίως) και συνεισφορές ενός μικρού μέρους του κοινού. Κάποιοι από αυτούς επιχειρούν επίσης να αντλήσουν χρήματα μέσα από παροχή υπηρεσιών. Σε γενικές γραμμές όμως οι οικονομικές δυσκολίες είναι μεγάλες.

Η υλική βάση της δημοσιογραφίας του 21ου αιώνα

Η αναζήτηση ενός οικονομικού μοντέλου για τη δημοσιογραφία του 21ου αιώνα είναι πολύ σημαντική υπόθεση. Η προσέγγιση που επιμένει να θεωρεί αρκετή και ευκταία μόνο τη μη εμπορική “αγνή” δημοσιογραφία των πολιτών αγνοεί μια βασική αρχή του υλισμού: ότι οποιαδήποτε παραγωγική διαδικασία απαιτεί οικονομικό υπόβαθρο.

Το ερώτημα δεν είναι το πως θα εφευρεθεί μια δημοσιογραφία χωρίς πόρους, αλλά το πως θα αντικατασταθούν οι πηγές χρηματοδότησης που οδήγησαν τα παραδοσιακά ΜΜΕ στον ξεπεσμό τους (διαφήμιση, ιδιοτελή κεφάλαια, τραπεζικά θαλασσοδάνεια, χαριστικές επιχορηγήσεις) από άλλες που θα εγγυούνται την ανεξαρτησία και την ποικιλομορφία της δημοσιογραφίας.

Το ζητούμενο λοιπόν πρέπει να είναι η ανάδειξη μιας άλλης, κριτικής δημοσιογραφίας, στην υπηρεσία του γενικού συμφέροντος. Υπό αυτή την έννοια, αυτό που διακυβεύεται τώρα στα εναλλακτικά μέσα ξεπερνά την ίδια τους την ύπαρξη και έχει να κάνει με το μέλλον της ενημέρωσης στο σύνολό της.