Γοργοπόταμος: 69 χρόνια από την κορυφαία πράξη της Αντίστασης.

Γοργοπόταμος.


Του Γιάννη Νικολόπουλου (στο twitter @I_Nikolopoulos).


Αντί προλόγου
- «Χωρίς τον Ζέρβα, δεν θα γινόταν, χωρίς τον Άρη, δεν θα πετύχαινε». [Κρίστοφερ (Κρις) Μόνταγκιου Γούντχαουζ, στο δικό του βιβλίο «Το μήλον της Έριδος», εκδόσεις Εξάντας].


 «Τα παιδιά είναι σκιαγμένα» [Φώτης Μαστροκώστας (Θάνος) στον Άρη Βελουχιώτη, λίγη ώρα πριν ξεκινήσει η επιχείρηση. Διασώζεται στο βιβλίο του Διονύση Χαριτόπουλου, «Άρης, ο αρχηγός των ατάκτων», εκδόσεις Τόπος.].

Η ανατίναξη της γέφυρας


Τη νύχτα της 25ης προς την 26η Νοεμβρίου 1942, ανατινάσσεται η γέφυρα της σιδηροδρομικής γραμμής Αθηνών – Θεσσαλονίκης, κοντά στο χωριό Γοργοπόταμος, μερικά χιλιόμετρα μακριά από τη Λαμία. Η επιχείρηση ανατίναξης, η οποία από τη Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή (ΒΣΑ) είχε πάρει την κωδική ονομασία Harling, έλαβε χώρα από τις ανταρτικές ομάδες του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού (ΕΛΑΣ), με επικεφαλής τον πρωτοκαπετάνιο, Άρη Βελουχιώτη (Θανάση Κλάρα) και του Εθνικού Δημοκρατικού Ελληνικού Συνδέσμου – Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών (ΕΔΕΣ - ΕΟΕΑ), με επικεφαλής τον αντισυνταγματάρχη (και κατά απονομή, στρατηγό),Ναπολέοντα Ζέρβα, οι οποίες, μαχόμενες, προλείαναν το έδαφος, για τους 12 βρετανούς σαμποτέρ, που έδρασαν με επικεφαλής το συνταγματάρχη Μηχανικού, Έντουαρντ (Έντι) Μάγιερς και τον ελληνομαθή κατά απονομή ταγματάρχη, Κρίστοφερ (Κρις) Μόνταγκιου Γούντχαουζ.




Ο Γοργοπόταμος είναι η πρώτη (και η μοναδική τέτοιας κλίμακας) περίπτωση συντονισμένης δράσης των πρώιμων ανταρτικών δυνάμεων της Ηπείρου και της Στερεάς Ελλάδας και, χωρίς αμφιβολία, η πιο σημαντική, σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, επιτυχής εκτέλεση σαμποτάζ στα γερμανικά ή ιταλικά μετόπισθεν.




Το γεγονός ότι έπρεπε να περάσουν περίπου 14 χρόνια για να αναγνωριστεί η σημασία του Γοργοποτάμου και μάλιστα με ρητή αναφορά στα Απομνημονεύματα του Ουΐνστον Τσώρτσιλ, για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (Ιστορία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, εκδόσεις Γκοβόστη), οφείλεται, εν πολλοίς, στην ανώμαλη εμφυλιακή και μετεμφυλιακή περίοδο, που βίωσε η Ελλάδα.

Τα πολιτικά πάθη δεν επέτρεπαν να αναγνωριστεί καταρχάς η συμβολή των «κομμουνιστογενών» του ΕΛΑΣ στην επιχείρηση, με αποτέλεσμα να διαστρεβλώνεται, να αμφισβητείται ή να λασπώνεται, είτε το μέγεθος και ο αριθμός των ανταρτών, πάντα εις βάρος του ΕΛΑΣ (στην πραγματικότητα, έλαβαν μέρος, 120 ΕΛΑΣίτες, συνολικά στις ομάδες κρούσης και την εφεδρεία έναντι 50-55 ΕΔΕΣιτών), είτε η γενναιοψυχία τους (που με τόσο νηφάλιο τρόπο η προφορική μαρτυρία έχει διασώσει τη φράση του πρωταντάρτη Θάνου, ότι οι αντάρτες, αμούστακα παιδαρέλια οι περισσότεροι, που είχαν διανύσει χιλιόμετρα, με χιονόνερο κατά διαστήματα και μέσα από κακοτράχαλο έδαφος, αρκετοί σχεδόν ξυπόλητοι, κυριάρχησαν πάνω στο φόβο τους, για μια νυχτερινή επιχείρηση που, στις μέρες μας, αποτελεί αποστολή και έργο ειδικών δυνάμεων, με κατάλληλη, ψυχολογική και σωματική προετοιμασία και ανάλογο εξοπλισμό], είτε στο αν και κατά πόσο ήθελε ο ΕΛΑΣ και το ΕΑΜ την επιχείρηση [την απάντηση δίνει πιο κάτω, στο ντοκουμέντο της ΕΡΤ, «Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης», ο καπετάνιος του ΕΛΑΣ, Γιώργος Χουλιάρας (Περικλής)], είτε, τέλος, στη συμβολή του ίδιου του αρχηγού του ΕΛΑΣ, του Άρη Βελουχιώτη [την απάντηση δίνει η ίδια η φράση του Γούντχαουζ, που αναφέρεται στην ενότητα «Αντί προλόγου» αλλά και το γεγονός ότι, ενώ τυπικά, το γενικό πρόσταγμα της επιχείρησης, ανήκε στον Ζέρβα, την κρίσιμη ώρα που τα ιταλικά πυρά, καθηλώνουν τους εφορμώντες αντάρτες στο βόρειο βάθρο της γέφυρας, τις κοφτές, σύντομες διαταγές δίνει ο ίδιος ο Βελουχιώτης].

Άρης Βελουχιώτης (φωτογραφία του Σπύρου Μελετζή)

Ενδεικτικό της επικρατούσας κατάστασης μετά την απελευθέρωση, ήταν ότι το 1948, στην κορύφωση του Εμφυλίου Πολέμου, οι δύο βρετανοί επικεφαλής της ομάδας σαμποτέρ, Μάγιερς και Γούντχαουζ, και ενώ ήταν εκπεφρασμένα τα αντιΕΑΜικά τους αισθήματα, προχώρησαν σε προσωπικές παρεμβάσεις, ασκώντας και την ανάλογη πίεση προς την αγγλική πρεσβεία, προκειμένου να διασωθεί από το εκτελεστικό απόσπασμα, ο ΕΛΑΣίτης καπετάνιος και μόνιμος ανθυπίλαρχος του Ελληνικού Στρατού στην διάρκεια του αλβανικού έπους, Δημήτρης Δημητρίου (Νικηφόρος), ο οποίος, μεταξύ άλλων, ήταν κατηγορούμενος και για… φθορά κρατικής περιουσίας λόγω της… καταστροφής της γέφυρας.

Ο Ζέρβας, στο κέντρο, με τους υπασπιστές του, τους κρητικούς αντάρτες του ΕΔΕΣ,
Μυριδάκη, Κωτσάκη και Παπαδάκη.

Ο Δημητρίου διασώθηκε, και με υψηλές οικονομικές θυσίες από πλευράς της οικογένειάς του, αποτάχθηκε από το στράτευμα, έζησε κάνοντας διάφορες εργασίες, κυρίως σε οικοδομές, και έφθασε να βρίσκεται πολλές φορές κατόπιν, στα δικαστήρια, προσπαθώντας να υπερασπιστεί τον εαυτό του, καθώς διάφοροι κονδυλοφόροι επέμεναν είτε στην ενοχή του για «φθορά κρατικής περιουσίας» είτε τον εγκαλούσαν για δειλία, τη νύχτα της ανατίναξης.

Πριν τον Γοργοπόταμο, υποδοχή στο Γαρδίκι. Ζέρβας,Άρης,
Περικλής, Γούντχαουζ, χορεύουν στην πλατεία.

Γοργοπόταμος, τα αντίποινα. Η εκτέλεση των 19 πατριωτών ΄
από τους Ιταλούς, στη βάση της γέφυρας.

Ο απολογισμός της ανατίναξης, σε ανθρώπινες απώλειες, είναι επτά νεκροί ιταλοί στρατιώτες, πέντε τραυματίες, επίσης Ιταλοί, και ένας ιταλός αιχμάλωτος, που εκτελέστηκε λίγο αργότερα. Οι κατοχικές δυνάμεις, ως αντίποινα εκτέλεσαν 19 Έλληνες από τα γειτονικά, στον Γοργοπόταμό χωριά, στη βάση της γέφυρας και άλλους 3, στη Γραβιά.

Στο πλαίσιο της ίδιας υποβάθμισης της ενέργειας, τοποθετείται και η προσπάθεια να αποσυνδεθεί η επιτυχία της ανατίναξης με τις συνέπειες στον ανεφοδιασμό του Άφρικα Κορπς, το οποίο είχε αρχίσει να υποχωρεί δυτικότερα από τις γραμμές ανεφοδιασμού του, στις οποίες έφθαναν, μέσω πρώτα των τρένων και κατόπιν των πλοίων που αναχωρούσαν από τον Πειραιά, τα εφόδια από το Ράιχ. Την απάντηση σε αυτή την αιτίαση, δίνει ο στρατηγός και μέλος του ΕΑΜ, Νεόκοσμος Γρηγοριάδης στο βιβλίο του επίσης αντάρτη γιού του, Φοίβου Γρηγοριάδη (Βερμαίου) «Γερμανοί, Κατοχή, Αντίστασις» (αυτοέκδοση): «Τότε ακριβώς, που τα στρατεύματα του Άξονα, με την υποχώρηση και τις απώλειές τους, είχαν ανάγκη τα εφόδια, που έφθαναν από τον ελληνικό χώρο, δια θαλάσσης ή αέρος, τότε κόπηκε η μόνη σιδηροδρομική γραμμή στο βαλκανικό χώρο». Είχαν προηγηθεί, μεταξύ άλλων, ως κορυφαίες στιγμές αντίστασης, ο παλλαϊκός αγώνας στη Μάχη της Κρήτης, η υφαρπαγή της ναζιστικής σημαίας στο βράχο της Ακρόπολης από τον Μανώλη Γλέζο και τον Λάκη Σάντα, οι συγκρούσεις των κατοίκων της Δράμας και του Δοξάτου με τους βουλγάρους κατακτητές, με πρωτεργάτες τις τοπικές οργανώσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΚΚΕ)  και η ανατίναξη των γραφείων της προδοτικής Εθνικής Σοσιαλιστικής Πατριωτικής Οργάνωσης (ΕΣΠΟ) από τους μαχητές της Πανελλήνιας Ένωσης Αγωνιζόμενων Νέων (ΠΕΑΝ), με επικεφαλής τον Κώστα Περρίκο.

Μετά την ανατίναξη, οι ανταρτικές ομάδες, τόσο του ΕΛΑΣ όσο και του ΕΔΕΣ, απέκτησαν οντότητα, αναγνωρισιμότητα και στελέχωση, ενώ ο Γοργοπόταμος έγινε θρύλος και τραγούδι.

Όσα ακολούθησαν, ανήκουν στη σφαίρα άλλης εξιστόρησης.

Ντοκουμέντα

Το πρώτο μέρος και το δεύτερο μέρος των μαρτυριών για την ανατίναξη του Γοργοποτάμου, από την ταινία τεκμηρίωσης της ΕΡΤ, «Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης» [μιλούν, ο Γιώργος Χουλιάρας (Περικλής), ο Δημήτρης Δημητρίου (Νικηφόρος) ο Στέργιος Βούλγαρης, ο Σπύρος Μπέκιος (Λάμπρος) και ο Παντελής Κωτσάκης].

Η μαρτυρία του Κρις Μόνταγκιου Γούντχαουζ όπως διασώζεται στην ταινία τεκμηρίωσης του BBC, «Οι μαχητές της σκιάς». [Αξίζει προσοχής ότι και η περιγραφή και η τοποθέτηση του Γούντχαουζ, παρότι αποδίδουν τη βρετανική σκοπιά, για παράδειγμα, για τον ΕΛΑΣ ή για τη σημασία του εγχειρήματος, ο ίδιος διαπιστώνει ότι, για παράδειγμα, η ολιγάριθμη ομάδα του ΕΔΕΣ, δεν επαρκούσε για την επιχείρηση και έπρεπε η βρετανική αποστολή σαμποτέρ, υποχρεωτικά να απευθυνθεί στον ΕΛΑΣ. Ειδική μνεία, στον ΕΑΜίτη «μπαρμπα-Νίκο» Μπέη που τροφοδοτούσε τους βρετανούς σαμποτέρ όσο αυτοί κρύβονταν στην σπηλιά της Γκιώνας].

 Ο απόηχος του Γοργοποτάμου, όπως αποδόθηκε στιχουργικά από τον Γαληνό Κιοσόγλου (Αστραπόγιαννο) στο ανταρτικό τραγούδι «Ήρωες» (εδώ, σε ενορχήστρωση Νότη Μαυρουδή και ερμηνεία του Πέτρου Πανδή).

 Ξέρετε ότι…

1.    1. Ο Ζέρβας υποδέχτηκε τον δεινό ορειβάτη και οδοιπόρο Γούντχαουζ, στην πρώτη συνάντηση μαζί του, στο χωριό Αργύρι της Ευρυτανίας, με την κραυγή «Καλώς τον Ευάγγελο!». Δηλαδή, αυτόν που φέρνει καλές ειδήσεις και υποστήριξη. Ο Ζέρβας είχε, τεκμηριωμένα, πιεστεί από τους Βρετανούς να βγει μια ώρα αρχύτερα στο βουνό, την ώρα που συγκροτούνταν, από την άνοιξη του 1942, και οι ομάδες του ΕΛΑΣ, σε πανελλαδική κλίμακα. Οι Βρετανοί είχαν διαθέσει, αρχικώς, για αυτόν τον σκοπό, περίπου 12.000 λίρες, 150 ατομικά όπλα και…50 ζευγάρια αποτελούμενα μόνο από αριστερές αρβύλες (βλέπε Χάγκεν Φλάισερ, «Στέμμα και Σβάστικα», εκδόσεις Παπαζήση).  

2.    2. Μετά τον Γοργοπόταμο, ο Μάγιερς είπε στον Βελουχιώτη και τον Ζέρβα ότι θα τους προτείνει για παρασημοφόρηση. Ο στρατηγός φέρεται (Φλάισερ, «Στέμμα και Σβάστικα», Μάγιερς, στο δικό του βιβλίο, «Η ελληνική περιπλοκή», εκδόσεις Εξάντας, έγγραφο της ΒΣΑ προς το Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής) να ζητά μαζί με το παράσημο και δύο κασόνια «καλό, αγγλικό ουίσκι». Ο Βελουχιώτης, με κάποιον εκνευρισμό, ζητά αρβύλες και όπλα (για την ακρίβεια, μερικές, καλές, αγγλικές χειροβομβίδες). Ο Μάγιερς ανταπαντά ότι το αίτημα θα διαβιβαστεί στο Κάιρο, και εν τω μεταξύ, του προτείνει να παραλάβει ένα σακουλάκι με 250 λίρες. Ο Μάγιερς (περιγράφει στο βιβλίο του) αιφνιδιάζεται όταν ο Βελουχιώτης, και ενώ δεν κρύβει τη δυσφορία του για την νέα αυτή προσφορά, «τεντώνοντας τα νεύρα ακόμη και των δικών του ανθρώπων»(Χαριτόπουλος, στο «Άρης, ο αρχηγός των ατάκτων»), καλεί τον Περικλή (Γιώργο Χουλιάρα) για να γράψει και κατόπιν να υπογράψει ο ίδιος, μια απόδειξη προκειμένου, όπως λέει «να μην μας τα ζητάτε διπλά και τρίδιπλα μετά την Απελευθέρωση, όπως τα δάνεια της Επανάστασης του 1821, που τα ξεπληρώσαμε τρεις και τέσσερις φορές και τα χρωστάμε ακόμα».

3.    3. Ο Βελουχιώτης (Θανάσης Κλάρας) και ο Ζέρβας ήταν (μακρινοί) συγγενείς. Η μητέρα του Βελουχιώτη ήταν το γένος Ζέρβα, καταγόμενη και αυτή από την ονομαστή οικογένεια των σουλιωτών οπλαρχηγών.

4.    4. Ο πρώτος τιμητικός εορτασμός του Γοργοποτάμου γίνεται στις 29 Νοεμβρίου 1964, επί κυβέρνησης Ένωσης Κέντρου του Γεώργιου Παπανδρέου. Την κυβέρνηση εκπροσωπεί ο τότε υφυπουργός Εθνικής Άμυνας (κατοπινός βουλευτής της Νέας Δημοκρατίας και υπουργός), Μιχάλης Παπακωνσταντίνου. Την εκδήλωση, το ογκώδες πλήθος, την προσέλευση πολλών μαχητών της Αντίστασης, διακόπτει μια φονική έκρηξη νάρκης. Δεκαεννιά νεκροί, δεκάδες οι τραυματίες, λόγω του συνωστισμού στις πλαγιές γύρω από το πλάτωμα της εκδήλωσης. Η έρευνα που ακολουθεί δείχνει ότι η νάρκη είχε ξεχαστεί (;) από την εποχή του Εμφυλίου Πολέμου. Η υπόθεση κλείνει, σχετικά σύντομα. Ο Στρατής Τσίρκας, στο μείζον μυθιστόρημά του, «Η Χαμένη Άνοιξη» (εκδόσεις Κέδρος), αναπλάθει μυθιστορηματικά το γεγονός και ισχυρίζεται πρώτος αυτό που αρκετοί θα υποστηρίξουν (και με στοιχεία) μετέπειτα : Η νάρκη ήταν σύγχρονη και αμερικανικής προέλευσης και είχε τοποθετηθεί πρόσφατα στο σημείο.

5.   

5.        5. Η Εθνική Αντίσταση αναγνωρίστηκε από την πρώτη κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ (1981-85), με πρωθυπουργό τον Ανδρέα Παπανδρέου και επί υπουργίας Εσωτερικών του Γιώργου Γεννηματά. Έτσι καθιερώθηκε ως ημερομηνία τιμής και μνήμης της Εθνικής Αντίστασης, η 25^η Νοεμβρίου, επέτειος της ανατίναξης στον Γοργοπόταμο.

Αντί  επιλόγου.

-       «Όλο το ζήτημα (σ.σ. στη διάρκεια της Κατοχής και κατά την Απελευθέρωση) ήταν ότι οι Βρετανοί, έχοντας χάσει την Ελλάδα στο διάστημα του Πολέμου, δεν μπορούσαν να την ανακτήσουν με δημοκρατικές μεθόδους». [Ηρακλής Πετιμεζάς (Νικήτας), ιδρυτικό στέλεχος του ΕΔΕΣ, στο βιβλίο του, «Εθνική Αντίσταση και Κοινωνική Επανάσταση. Ζέρβας και ΕΑΜ», εκδόσεις Μέτρον].

-       «Οι Έλληνες είναι Ασιάτες, δεν ανήκουν στην Ευρώπη. Δεν μπορεί κανείς να τους κρίνει με τα δικά μας ηθικά μέτρα. Δεν έχω γνωρίσει έναν έντιμο Έλληνα. Κανείς δεν μπορεί να τους εμπιστευτεί». Έντουαρντ (Έντι) Μάγιερς στην (ακόμη και επισήμως, αδημοσίευτη και εν μέρει απόρρητη) έκθεσή του προς το Συμμαχικό (διάβαζε, Βρετανικό) Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής για την κατάσταση στην Ελλάδα την άνοιξη του 1943. [Ιστορικά της εφημερίδας Ελευθεροτυπία, τεύχος 5^ο Η Ανατίναξη του Γοργοποτάμου, 18 Νοεμβρίου 1999].

-       Ο λόγος του Άρη Βελουχιώτη στην απελευθερωμένη Λαμία, την ιδιαίτερη πατρίδα του, [όπως αποδίδεται, αφηγηματικά, στην ταινία τεκμηρίωσης του Φώτου Λαμπρινού «Άρης Βελουχιώτης, το δίλημμα»].