Βαλκάνια: Μνήμες του πολέμου της Βοσνίας, μετά 20 έτη

της Veronica Khokhlova
μετάφραση: Αστέρης Μασούρας
για το globalvoices.gr

Μία κόκκινη πλαστική καρέκλα για κάθε άνθρωπο που σκοτώθηκε στο Sarajevo, στον πόλεμο που ξεκίνησε πριν 20 χρόνια. Ένας ολόκληρος δρόμος γεμάτος κόκκινες καρέκλες, όλες άδειες εκτός από κάποια λουλούδια που είχαν αποτεθεί πάνω τους. Εκείνοι που θα μπορούσαν να καθίσουν σ' αυτές τις καρέκλες - 11.541 άνθρωποι - έχουν χαθεί προ πολλού.

Στις 6 Απριλίου 2012, χιλιάδες κόσμου έκαναν προσκύνημα σ' αυτό το συγκλονιστικό αυτοσχέδιο μνημείο που απλώνονταν κατά μήκος του κεντρικού δρόμου του Sarajevo, προκειμένου να τιμήσουν τη μνήμη των θυμάτων της Πολιορκίας του Sarajevo, που διήρκεσε από τις 5 Απριλίου 1992 μέχρι τις 29 Φεβρουαρίου 1996 (δείτε κάποιες φωτογραφίες από τις εκδηλώσεις μνήμης εδώ, εδώ, κι εδώ).

Κόκκινες καρέκλες αναπτυγμένες κατά μήκος της κεντρικής οδού του Sarajevo, καθώς η πόλη σημειώνει την 20η επέτειο της έναρξης του Πολέμου της Βοσνίας. Ο αριθμός 11.541 αντιπροσωπεύει τα θύματα της πολιορκίας του 1992-1995. Φωτογραφία του SULEJMAN OMERBASIC, copyright © Demotix (04/06/12)

Στο διαδίκτυο, πολυάριθμα κείμενα έκαναν την εμφάνισή τους κατά την θλιβερή επέτειο: πλήθος οι μνήμες, φωτογραφίες και σκέψεις για το νόημα των όσων συνέβησαν στη Βοσνία κατά την διάρκεια της δεκαετίας του ‘90 (π.χ, εδώ, εδώ, εδώ, εδώ, κι εδώ).

Στις 5 Απριλίου, ο Βόσνιος φωτορεπόρτερ κι επιζών της πολιορκίας Damir Šagolj, που δημοσίευσε, τον Οκτώβρη του 2011, ένα συγκλονιστικό φωτορεπορτάζ της επίσκεψής του στην μονάδα εγκλεισμού των εγκληματιών πολέμου στη Χάγη, γνωστής και ως “το Χίλτον της Χάγης”, έγραψε αυτό το κείμενο σχετικά με τις αναμνήσεις του από τον πόλεμο και την δουλειά του:

[…] Δεν έχω πλέον καμία από τις φωτογραφίες μου από το 92-95. Είχα βγάλει πολλές, κυρίως απεικονίζοντας νεκρούς, καταστροφές. Πολύ λίγες είχαν ζωή μέσα τους. Τότε, μόλις σταμάτησαν οι σκοτωμοί, κι ένας άλλος πόλεμος συνεχίστηκε το Νοέμβρη του 1995, εγκατέλειψα τις φωτογραφίες μου. Δεν ήθελα να τις έχω άλλο.

Δεν ήταν έξυπνη κίνηση, αλλά αυτό ήθελα εκείνη τη στιγμή, να ξεχάσω, να τ' αφήσω πίσω μου. Να προχωρήσω.

Μόνο οι σχισμές στη μνήμη μου απέμειναν πλέον, μέσα από τις οποίες ξεκλέβω ματιές και φαντάζομαι ζωές όπως ήταν πριν γίνουμε απλοί αριθμοί. Μόνο αγριόχορτα μεγαλώνουν γύρω απ' τα ερείπια, όπως τα νύχια και τα μαλλιά στα νεκρά σώματα, ως υπενθύμιση.

Είχα μαζεμένες όλες μου τις φωτογραφίες σε ένα δωμάτιο, στον παλιό μου στρατώνα στην οδό Vrazova. Προσπερνούσα το κτίριο κάθε μέρα, και το μόνο που είχα να κάνω ήταν να χρησιμοποιήσω το κλειδί που διατηρούσα για χρόνια και να μαζέψω τα φιλμ μου. Δεν το έκανα. Μετά, ένας πλούσιος αγόρασε το κτίριο, και το αρχείο μου κατέληξε εκεί που το ήθελα να καταλήξει -στα σκουπίδια.

Όσο κι αν προσπαθώ να εξηγήσω τι έκανα, δεν βγαίνει νόημα. Κι αμέσως μετά, μου φαίνεται πάλι απόλυτα κατανοητό.

Λίγο αργότερα, όλα έγιναν πολύ αφηρημένα –τα πρόσωπα ξεθώριασαν σε σχήματα, τα ονόματα σε νούμερα, οι ζωές σε οστά… Δεν εμπιστεύομαι πλέον τη μνήμη μου, είναι επιλεκτική και συγκεχυμένη.

Γι' αυτό ήταν σημαντικό να υπάρχουν άνθρωποι από εκτός στο Sarajevo, που ήταν δυνατότεροι και πιό νηφάλιοι. Αυτές τις μέρες συναντιούνται στο Sarajevo για τη μεγάλη επετειακή επανένωση [στμ: η συγκέντρωση των τότε διεθνών ανταποκριτών]. Μάλλον μόνο πολύ λίγοι από αυτούς αντιλαμβάνονται πραγματικά πόσο σημαντικό ήταν αυτό που έκαναν το 92-95.

Χωρίς αυτούς, η ιστορία θα είχε γραφτεί από τους ίδιους που σκότωσαν τον άνθρωπο.

Σας ευχαριστώ.

Μία σελίδα στο Facebook, Sarajevo 2012: Συνάντηση πολεμικών ανταποκριτών και φίλων του Sarajevo, που δημιουργήθηκε για την επανένωση των δημοσιογράφων, περιλάμβανε το πρόγραμμα εκδηλώσεων, φωτογραφίες και μηνύματα όσων δεν μπόρεσαν να παραστούν. Ο δημοσιογράφος, φωτογράφος και διευθυντής του Centropa.org, Edward Serotta, έγραψε:

[…] Το περασμένο σαββατοκύριακο ήταν γεμάτο συναισθηματική φόρτιση, λες και κρατούσα ηλεκτρικό φορτίο, που μόλις εκτόνωσα, αισθάνθηκα πλήρως αποφορτισμένος. Η συνάντηση με τόσους πολλούς ανθρώπους που σέβομαι, και που δόθηκαν ψυχή τε και σώματι στην μετάδοση αυτής της ιστορίας στον κόσμο πριν είκοσι χρόνια ήταν, για μένα τουλάχιστον, μία εμπειρία εξευγενισμού. […]

Μοιραζόμασταν όλοι τότε τον ίδιο σκοπό (όσοι ήρθαμε στο Sarajevo για την επανένωση, κι όσοι δεν ήρθαν): να γίνουμε μάρτυρες -να φωτογραφίσουμε, να καταγράψουμε, να τεκμηριώσουμε τα γεγονότα που αποδείκνυαν ότι ο λεγόμενος πολιτισμένος κόσμος έτρωγε τον εαυτό του ζωντανό. Ρισκάραμε τη ζωή και την ακεραιότητά μας γι' αυτό, και ζούσαμε πραγματικά στην κόψη του ξυραφιού, πολύ έντονα. […]

Όλη αυτή η ένταση που διοχετεύαμε στη δουλειά μας, κι η δέσμευση για να καταγράψουμε τις φρίκες και την γενναιότητα, τις μεγάλες ιστορίες και τις μικρές έχουν μείνει πλέον στο μακρινό παρελθόν. […] Αλλά για ένα θορυβώδες σαββατοκύριακο του Απρίλη του 2012, κάποιοι από μας συγκεντρωθήκαμε και θυμηθήκαμε τι μοιραστήκαμε, τι καλύψαμε, πως ζήσαμε και πως προσπαθήσαμε να βοηθήσουμε, ο καθένας με τους περιορισμένους τρόπους που μπορούσε.

Ο φωτορεπόρτερ Gary Knight δημοσίευσε αυτό το σημείωμα:

Καθισμένος στο ατελιέ μου στη Βοστώνη, αναλογίζομαι τις τελευταίες 4 μέρες στο Sarajevo, μία από τις πιό συναισθηματικές εμπειρίες που νομίζω πως είχα ποτέ μου. Μία γλυκόπικρη αγκαλιά με μιά πόλη και τιμημένους φίλους, με τους οποίους μοιράστηκα τόσες καθοριστικές εμπειρίες μέσα στην πλήρη απελπισία της πολιορκίας. Όσο κι αν ήταν υπέροχο που σας ξαναείδα όλους, έφυγα απορώντας πως μπόρεσε η ειρήνη να πάει τόσο στράφι. Η Βοσνία άξιζε καλύτερη ειρήνη από αυτή που της έδωσε η συμφωνία του Dayton. Ταξίδεψα στα μήκη και τα πλάτη της γης μετά την λήξη του πολέμου της Βοσνίας, αλλά σπανίως σε μέρη τόσο απόλυτα καταθλιπτικά. Μπορούμε ακόμα να κάνουμε πολλά εδώ………..

Η Zdenka Pregelj (@CountessBezuhov), αυτόχθων του Sarajevo που φωτογραφίζει την πόλη από το 2005, δημοσίευσε το ρεπορτάζ του Nic Robertson για το CNN από την επανένωση των δημοσιογράφων, σχολιάζοντας:

Είναι πολύ συγκινητική στιγμή για μένα. Εκείνη την εποχή, εργαζόμουν στην τηλεόραση του Sarajevo και συναντούσα τον Nic και τον Chris καθημερινά. Σ' ευχαριστώ, Nic, που επέστρεψες μετά από 20 χρόνια.

Η Βόσνια Berina Hodzic αποθέτει ένα λουλούδι σε μία απ' τις κόκκινες καρέκλες που είχαν τοποθετηθεί στον κεντρικό δρόμο του Sarajevo για τις εκδηλώσεις μνήμης των 20 χρόνων από τον πόλεμο της Βοσνίας. Φωτογραφία του SULEJMAN OMERBASIC, copyright © Demotix (04/06/12).

Τις προηγούμενες εβδομάδες, τα YakimaGulagLiteraryGazett και Sarajevo Seyahatname δημοσίευαν συνδέσμους σε πολυμέσα και σε άρθρα από blogs που συνεισέφεραν στην κάλυψη της 20ης επετείου του πολέμου της Βοσνίας. Το δεύτερο δημοσίευσε ένα σύνδεσμο προς αυτό το σύντομο άρθρο στο Pictures of War, ένα blog στο Tumblr, σχετικά με “κάποιους αφανείς ήρωες της πολιορκίας του Sarajevo”. Μία φωτογραφία του James Mason από το 1992, που δείχνει συλλέκτες σκουπιδιών, συνοδεύεται από αυτό το σημείωμα:

Το να είσαι σκουπιδιάρης στο Sarajevo ήταν μάλλον εξίσου επικίνδυνο με το να είσαι στρατιώτης στην πρώτη γραμμή. Πολλοί απ' αυτούς πέθαναν εν ώρα υπηρεσίας, από πυρά είτε ελεύθερων σκοπευτών είτε πυροβολικού. Χωρίς αποκομιδή σκουπιδιών, η πόλη θα είχε καταντήσει μεσαιωνικός βούρκος ακαθαρσιών και ασθενειών.

Άλλη μία φωτογραφία του James Mason χρησιμοποιήθηκε για να εικονογραφήσει ένα άρθρο για την επέτειο [sr] που εμφανίστηκε στην σερβική διαδικτυακή εφημερίδα e-novine.com. Οι σύνδεσμοι σ' αυτό και μερικά άλλα σχετικά άρθρα (συμπεριλαμβανομένου και εκείνου [sr] για την επιμνημόσυνη πορεία που οργανώθηκε από τις Žene u crnom (”Μαυροντυμένες γυναίκες”) στο Βελιγράδι) διατέθηκαν από τον βασισμένο στο Βελιγράδι Pedja Popovic, ο οποίος σχολίασε σε άρθρο του  BalkanInsight που ανέφερε ότι “κανείς από την σερβική κυβέρνηση δεν θα παραστεί στις τελετές μνήμης της 6ης Απριλίου για την αρχή της σερβοβοσνιακής πολιορκίας [του Sarajevo].

Ο Popovic έγραψε:

Δεν αγνόησαν την θλιβερή επέτειο όλα τα σερβικά ΜΜΕ. […]

Η φωτογραφία του James Mason, που τραβήχτηκε το χειμώνα του 1993, δείχνει ένα κορίτσι να κρατάει μερικές φρατζόλες ψωμί, με μία σειρά για ψωμί στο υπόβαθρο, κι η περιγραφή του φωτογράφου λέει:

Διανομή ψωμιού
Sarajevo

Αυτό το κορίτσι μόλις είχε παραλάβει το μερίδιο που αναλογούσε στην οικογένειά της. Είχα κάνει φιλίες με ένα παιδί γύρω στα 11, που μου έκανε περιήγηση στην πόλη, δείχνοντάς μου που ήταν ασφαλές να περπατάς. Το κορίτσι ήταν φίλη του από το σχολείο και χάρηκε που τον είδε. Είναι εκπληκτικό το πόσο γρήγορα τα παιδιά του Sarajevo προσαρμόστηκαν στον πόλεμο.

Ο αναγνώστης lalos ανάρτησε σχόλιο [sr] σχετικά με την φωτογραφία στην περιοχή σχολίων του e-novine.com:

Rasplaka me ona slika sa devojčicom koja je puna sreće jer drži nekoliko vekni hleba u naručju.

Prokleti ratovi i oni koji su bombardovali Sarajevo.

Η φωτογραφία του κοριτσιού που είναι ευτυχισμένο επειδή κρατάει μερικές φρατζόλες ψωμί στα χέρια της μ' έκανε να κλάψω.

Καταραμένοι οι πόλεμοι κι εκείνοι που βομβάρδισαν το Sarajevo.