"Δημοσιογραφία των Πολιτών": Είναι ήδη εδώ;

ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ*

Ο Χένρι Λούις Μένκεν, αμερικανός προπολεμικός αρθρογράφος, κριτικός και σατιρικός έδωσε τον παρακάτω ορισμό των εφημερίδων:

«Εφημερίδα είναι η συσκευή που κάνει τον άσχετο πιο άσχετο και τον τρελό πιο τρελό»

Προσωπική εκτίμηση, ολίγον αυτιστική όντας περιορισμένη στα ελληνικά σύνορα, είναι ότι ο υπερογδονταετής ορισμός του Μένκεν ταιριάζει τόσο στο ελληνικό Internet όσο όμως και τις έντυπες εφημερίδες ως εργαλεία “ενημέρωσης” (εντός πολλών εισαγωγικών). Το κατά πόσο ειδικά το Διαδίκτυο θα επιβεβαιώσει, θα ακυρώσει ή θα επιτείνει την παραπάνω διαπίστωση, είναι κάτι που -με πολύ ενδιαφέρον- θα παρακολουθήσουμε τα χρόνια που έρχονται.


Μικρός πρόλογος περί έντυπης δημοσιογραφίας  

Σκοπός μου δεν είναι να σταθώ στην παρούσα πραγματικότητα των ελληνικών εφημερίδων και της έντυπης δημοσιογραφίας γενικά. Το ζήτημα είναι λίγο ως πολύ γνωστό, αν και πιστεύω ότι αναπαράγονται πολλά στερεότυπα, που οφείλονται στη συχνά “ρομαντική” προσέγγιση στην ιστορικότητα του μέσου. Συνοψίζω λοιπόν…

Η Ελλάδα δεν ακολουθεί τις τάσεις της Δύσης (και ιδιαίτερα των ΗΠΑ) σε ό,τι αφορά τη σχέση εφημερίδων-Internet. Οι εφημερίδες βρίσκοται για άλλους λόγους σε κρίση, και οι καμπύλες μετάβασης δείχνουν ότι δε σχετίζεται με το Web. Στη χώρα μας, ο απόλυτος κυρίαρχος της ενημέρωσης παραμένει η Τηλεόραση.
Αξίζει να σημειωθεί ότι, πριν την οικονομική κρίση, και συγκεκριμένα το 2007 από έρευνα της Public Issue για το Ινστιτούτο Οπτικοακουστικών Μέσων, προέκυπτε ότι:

• Μόνο το 50% των Ελλήνων αγόραζε εφημερίδα (10% σε καθημερινή βάση)
• Το 70% επέλεγε την TV για να ενημερωθεί
• Το 80% έβλεπε καθημερινά τηλεόραση πάνω από 2 ώρες
• Μόλις το 12% διάβαζε blogs ή άλλα sites για να ενημερωθεί

Την ίδια εποχή, ένας στους δύο Αμερικανούς δήλωνε ότι “είχε αγοράσει εφημερίδα την προηγούμενη ημέρα“.
Ενώ το 2010, ήταν η χρονιά κατά την οποία στις ΗΠΑ το ποσοστό ενημέρωσης από το Internet (46%) ξεπέρασε αυτό των εφημερίδων (40%) [με κριτήριο την επίσκεψη/αγορά τουλάχιστον 3 φορές την εβδομάδα], το ίδιο έτος ακόμη και η πρόσβαση στο Internet περιορίζεται στο 44% του συνολικού πληθυσμού της χώρας μας. Με δεδομένο ότι λιγότεροι από ένας στους δέκα Έλληνες αγοράζουν καθημερινές εφημερίδες, η διαπίστωση ότι το Internet “κλέβει” κόσμο από τα έντυπα είναι ριψοκινδυνευμένη και σε κάθε περιπτωση δευτερεύουσας σημασίας.
Κατά την ταπεινή μου άποψη, δύο είναι τα κυριότερα προβλήματα που αντιμετωπίζει η έντυπη δημοσιογραφία στη χώρα μας:

(1) Κρίση εγκυρότητας (κρατικοδίαιτοι επιχειρηματίες επιβάλλουν ατζέντες ιδιωτικής προπαγάνδας)
(2) Κρίση περιεχομένου (η περίφημη πολιτική της “σακούλας” που σκότωσε την ποιότητα – CD/DVD/δώρα/επιταγές/gadgets)

Η πρόσφατη κατακόρυφη μείωση της κρατικής διαφήμισης αποκάλυψε απλώς το σάπιο κουφάρι που κρυβόταν επιμελώς κάτω από το πανάκριβο ιλουστρασιόν προσωπείο, όλα τα τελευταία χρόνια. Η αμυντική στάση του μιντιακού λόμπι, που οδήγησε στην καρατόμηση τόσο έγκυρων γραφίδων όσο και της αντισυστημικής άποψης, είναι μοιραίο να επιταχύνει αυτό το σπιράλ καταβύθισης της έντυπης δημοσιογραφίας.

Βάζοντας τάξη στην (ιντερνετική) πραγματικότητα

Στην Ελλάδα όπου τα πάντα συζητούνται με όρους αφίσας, με τους νεωτερισμούς να εισάγονται στην καθημερινότητά μας μπαλωματικά, ενίοτε και εξαμβλωματικά, είναι λογικό να παρουσιάζονται πολύ μεγάλες παρανοήσεις σε ένα καινούριο και ραγδαία εξελισσόμενο μέσο, όπως το Internet. Blogs και sites, βαφτίζονται ενημερωτικά-δημοσιογραφικά, τόσο από τους ίδιους τους κατόχους τους, όσο όμως και από το ιντερνετικό κοινό τους.
Για την ώρα, δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι στο ελληνικό domain ενδημεί ισχυρή (ούτε από άποψη ποσότητας, ούτε ποιότητας) ηλεκτρονική δημοσιογραφία. Πέρα από την ιντερνετική παρουσία των παραδοσιακών εντύπων, αλλά και των (κάποιων) ανεξάρτητων ιδιωτικών διαδικτυακών μέσων, που όμως και αυτά εμφανίζουν αρτηροσκληρωτικά και ξεπερασμένα χαρακτηριστικά των παραδοσιακών μίντια, καθώς δεν γνωρίζουν πώς να εκμεταλλεύονται τις δυνατότητες του μέσου και ταυτόχρονα επαναλαμβάνουν σφάλματα εντυπώσεων και βερμπαλισμού.
Μία συχνότατη παρανόηση που συμβαίνει στη χώρα μας, έχει να κάνει με την αντίληψη ότι ένας blogger που ασχολείται με την καθημερινότητα και μεταφέρει πληροφορίες και γεγονότα, μπορεί να χαρακτηρίζεται και δημοσιογράφος. Ο blogger όμως δεν είναι δημοσιογράφος, δεν ενημερώνει, και δεν αποτελεί αξιόπιστη πηγή άντλησης ειδησεογραφίας. Θα μπορούσαμε να τον χαρακτηρίσουμε σαν την “web κουσομπόλα“. Ξέρει καλά τα της “γειτονιάς” του, βάζει πάντα την προσωπική άποψη, έχει “προηγούμενα” με το αντικείμενό του και ψοφάει… να τα πει σε όλους. Ωστόσο η ενασχόληση με την κάλυψη της πολιτικής πραγματικότητας, σε συνδυασμό με το (διαστρεβλωτικό για τον ορισμό του blogging) συνήθειο της αναδημοσίευσης, έχει δημιουργήσει ένα ιδιότυπο ελληνικό φαινόμενο που επηρεάζεται και από την οικονομική κρίση. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα 3 στα 5 πρώτα της λίστας επισκεψιμότητας ελληνικών μπλογκ στο WordPress είναι πολιτικού/ενημερωτικού περιεχομένου. Κατί ασυνήθιστο για τις περισσότερες χώρες της Δύσης. Πολλοί χρήστες του Internet πιστεύουν ότι ενημερώνονται από τα blogs που επισκέπτονται. Αλλά -όπως είπαμε- συμμετέχουν κατά βάση σε ένα είδος “ιντερνετικού κουτσομπολιού” και θα πρέπει να χρησιμοποιήσουν πολύ προσεκτικά τα αναλυτικά τους εργαλεία για να διαχωρίσουν την είδηση από το γεγονός και την πληροφορία από το “ράδιο αρβύλα”.
Δεν χρειάζεται σε αυτό το σημείο να νιώσουν βαλλόμενοι οι φίλοι bloggers (κι εγώ ένας από αυτούς είμαι). Εξ’ ορισμού το blogging δεν μπορεί να χαρακτηριστεί δημοσιογραφία. Στη χώρα μας όμως, όπου το μιντιακό λόμπι έχει καταστήσει την είδηση προϊόν κατά παραγγελία, το ρεπορτάζ σκουλικιασμένη κονσέρβα και την ανάλυση κυβερνητικό δελτίο τύπου, η μπλογκόσφαιρα φαντάζει ως όαση εναλλακτικής ενημέρωσης. Ενημέρωση, για την οποία διψά ο πολίτης, χαμένος στην κυβερνητική προπαγάνδα και τη βία των πολιτικών αποφάσεων που τον πνίγουν. Για κάθε μία βαρύγδουπη ανάλυση επιφυλλιδογράφου, ένας καλός αναζητητής θα βρει πολλαπλάσιες καλύτερες, εγκυρότερες και σοβαρότερες από “άσημους” (συχνά ανώνυμους) bloggers.
Επίσης, με ανησυχία παρακολουθούμε τη διάχυση των παθογενειών και του κιτρινισμού, από ένα θεσμικά διάτρητο και βαθιά διαπλεκομενο περιβάλλον των παραδοσιακών μίντια, στο Διαδίκτυο. Μπορεί η ανωνυμία και η ψευδωνυμία (που είναι σύμφυτα του μέσου), να επέτρεψαν σε πολλούς δημοσιογράφους να διοχετεύσουν ειδήσεις και πληροφορίες που αντίβαιναν στα συμφέροντα των ιδιοκτητών του μέσου όπου εργάζονται. Η ίδια όμως ανωνυμία αποτέλεσε καταφύγιο για επιτήδειους που ήθελαν να προωθήσουν προσωπικές ατζέντες ή και να εκβιάσουν. Ταυτόχρονα, το Internet υπήρξε “παράθυρο” αποφυγής της βιομηχανίας αγωγών που έστησαν τα πολιτικά πρόσωπα απέναντι σε μεμονωμένους δημοσιογράφους.
Όλα τούτα τα φαινόμενα συνθέτου ένα χαώδες σκηνικό υπερπληροφόρησης και ταυτόχρονα παραπληροφόρησης, στο οποίο καλείται ο χρήστης του Internet, να χωρίσει την ήρα από το στάρι. Το ευτυχές με το Διαδίκτυο ωστόσο είναι ότι οι επισκέπτες του έχουν πολύ περισσότερα εργαλεία στη διάθεσή τους για να αξιολογήσουν τις πληροφορίες, αλλά και να αλληλεπιδράσουν με τον φορέα τους, σε σύγκριση με την εφημερίδα και την τηλεόραση, όπου τοποθετούνται απέναντι και καθίστανται απλοί καταναλωτές σερβιρισμένου περιεχομένου.


Θα είναι υπεύθυνο το Internet για το θάνατο των εφημερίδων; 

Και ναι και όχι.
ΝΑΙ: Διότι, αργά η γρήγορα η έντυπη και “στατική” εφημερίδα θα πεθάνει. Ο Philip Meyer, καθηγητής του Πανεπιστημίου της Βόρειας Καρολίνας, και συγγραφέας του βιβλίου The Vanishing Newspaper: Saving Journalism in the Information Age, υπολογίζει -με στατιστικά εργαλεία- ότι το 2043 θα είναι το έτος οπότε θα υπάρχει μόνον ένας αναγνώστης εφημερίδων στις ΗΠΑ. Κι όμως, όπως παρατηρεί, οι εκδότες είναι τόσο “επίμονοι” που ακόμη και με έναν “πελάτη” είναι ικανοί να τυπώνουν εφημερίδες. Αυτό όμως δε σημαίνει σε καμία περίπτωση θάνατο της έντυπης δημοσιογραφίας, αλλά μετάλλαξή της...

To ότι το χαρτί θα γίνει "ηλεκτρονικό" δεν σημαίνει ότι θα πεθάνει η έντυπη δημοσιογραφία

ΟΧΙ: Διότι, δεν έχει σημασία η μορφή του “εντύπου”. Είτε λέγεται ipad, είτε kindle, είτε οποιαδήμοτε μορφή e-book, πρόκειται για μετάλλαξη του παραδοσιακού εντύπου. Όπως κανείς δεν μπορεί να προβλέψει το θάνατο του βιβλίου, ο οποίος πολλάκις έχει προφητευθεί, έτσι και δεν προβλέπεται ο θάνατος της εντυπης δημοσιογραφίας. To Internet άλλωστε αποτελεί αποθέωση του γραπτού λόγου και ταυτόχρονα της συμμετοχής, της εικονοποίησης και της πολυχρηστικότητας. Η συγχώνευση των δύο μέσων: έντυπο και Internet, χάρη στα εργαλεία, τη δυναμικότητα και την ταχύτητα ενημέρωσης του δεύτερου, θα αλλάξει θεαματικά τη μορφή του μέσου. Αλλά όχι τον θεμελιώδη τρόπο που αντιλαμβάνεται ο δέκτης την ανάγνωση της είδησης.
Αξίζει να σημειωθεί, ότι ακόμη και σήμερα, είδηση που κυκλοφορεί την “επόμενη ημέρα” από το γεγονός, παύει να αποτελεί είδηση. Ο αγώνας ταχύτητας της ενημέρωσης είναι ήδη κερδισμένος από τα νέα μίντια. Ο αγώνας της ποιότητας βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη…

“Δημοσιογραφία των πολιτών”: Είναι ήδη εδώ;

Η έκφραση “δημοσιογραφία των πολιτών” που ακούγεται ολοένα και περισσότερο τον τελευταίο καιρό και φαίνεται ικανή να παραμερίσει σε ένα βαθμό τους περιορισμούς της διοχέτευσης της πληροφορίας (για τεχνικούς αλλά και -κυρίως- λόγους συμφέροντος) από τα παραδοσιακά μέσα, κινδυνεύει να καταστεί γραφικότητα πριν κάν την δούμε να υλοποιείται. Πρόκειται για την μορφή ενημέρωσης που παρέχεται απευθείας από την πηγή της είδησης (SMS, ΜΜS, Wi-Fi hotspots κ.λπ.) και από τους μάρτυρες ή και τα ίδια τα υποκείμενά της και διαδίδεται από την κοινότητα του Internet (blogs, sites). Η μεγάλη κουβέντα, ακριβώς για να μην καταστεί γραφικότητα, έχει να κάνει με το απαραίτητο φιλτράρισμα, που θα εκμηδενίζει τον υπαρκτό (τεράστιο) κίνδυνο παραπληροφόρησης, χωρίς όμως να πάσχει από τα προβλήματα των ξεπερασμένων (δυσκίνητων, αυστηρά πυραμιδικών) δομών της παραδοσιακής δημοσιογραφίας. Mε λίγα λόγια, μπορεί η ίδια η κοινότητα να είναι ταυτόχρονα αγωγός της πληροφορίας, αλλά και αυτορρυθμιζόμενο φίλτρο της παραπληφορόρησης, σκόπιμης ή μη;
Γνώμη μου είναι ότι το Internet ως μέσο είναι τόσο πληθωρικό και ιεραρχικά απλωμένο (όχι, άναρχο, όπως εσφαλμένα συχνά περιγράφεται), ώστε κάθε προσπάθεια τμηματικής “θεσμοθέτησής” του καθίσταται μάλλον μάταιη. Πέρα από ένα είδος τυπικής πλατφόρμας (βλ. π.χ. τα πρότυπα του Creative Commons) που θα γίνει αποδεκτή μεταξύ των μελών μίας συγκεκριμένης κοινότητας, όπως η ειδησεογραφική/δημοσιογραφική, που θα έθετε το μίνιμουμ πλαίσιο της ομαλής ανάπτυξης ενός τόσο σημαντικού τομέα, δεν είναι εφικτή. Ακόμη και τότε όμως, οι στενά δημοσιογραφικοί κανόνες του εντύπου δεν μπορούν παρά να αποτελούν μία τυπική βάση συζήτησης, σε επίπεδο ηθικής και κοινά αποδεκτής δεοντολογίας. Σε κάθε περίπτωση, ο αναγνώστης και ταυτόχρονα αγωγός της ειδησεογραφίας, παραμένει υπεύθυνος για την αυτορρύθμιση του μέσου και την αποκρυπογράφηση και απομόνωση της ψευδούς πληροφορίας, της σκόπιμης προπαγάνδας και της εξυπηρέτησης ατομικών ή και ομαδικών συμφερόντων. Μήπως όμως και στην έντυπη δημοσιογραφία δεν συμβαίνει το ίδιο; Και μάλιστα με λιγότερες δυνατότητες επέμβασης από τον δέκτη-καταναλωτή της…

Μία τέτοια προσπάθεια κοινοτικής συνεννόησης για τη “Δημοσιογραφία των Πολιτών“, ξεκινά στη χώρα μας από την ομάδα του radiobubble news (#rbnews) και θα συζητηθεί εκτενώς την ερχόμενη Πέμπτη 6 Οκτωβρίου 2011 στο καφέ του radiobubble (Νεάπολη Εξαρχείων, Ιπποκράτους 146 και Βατάτζη), μεταξύ των μελών της ελληνικής ιντερνετικής κοινότητας. Είστε όλοι καλεσμένοι!

(*) Μεταφορά σε κείμενο της εισήγησής μου στη συζήτηση με θέμα «Από την εφημερίδα στο Διαδίκτυο: η μάχη για την ιδεολογική ηγεμονία μετά το “τέλος” των εφημερίδων» στη “νησίδα Διαδικτύου”, την δεύτερη ημέρα του Φεστιβάλ Νεολαίας Συν, στο Άλσος Γουδή


ΔΕΙΤΕ
Βίντεο της συζήτησης “Από την εφημερίδα στο Διαδίκτυο"

Γαλαξιάρχης